قاموس واژه های حج

دومين شرط از شرايط كيفيت و صحت احرام; عبارت است از «تلبيه» و يا «تلبيات اربع» كه عبارتند از: «لبَّيك اَلّلهُم لبَّيكَ، لبَّيكَ لا شَريك لَك لَبّيك»، اكتفا به همين مقدار تلبيه كافى است و احرام «حاج» يا «معتمر» صحيح مى باشد.
«محقق حلّى» آورده است كه احرام در صورتى محقق خواهد گرديد كه «تلبيات اربع» گفته شود.1 و شيخ المحقّقين صاحب جواهر از كتابهاى معتبر فقهى; چونان «الانتصار»، «الغنيه»، «الخلاف» و «التذكره»، به آن نقل اجماع محصّل و منقول نموده است.2
البته اكثريت قريب به اتفاق فقها با تعبيرهايى چون «الأحوط» و يا «الأحوط الأولى»، گفته اند كه: بدنبال «تلبيات فوق» اين عبارات را نيز بگويد:
«اِنّ الْحَمدَ واالنِّعمة لَك وَ الْمُلك لاشريكَ لَك لبَيك».
بديهى است همانطور كه اهل اصطلاح مى دانند، اين قبيل تعبيرات حمل بر «استحباب» و يا «استحباب مؤكَّد» مى گردد.
«تلبيه هاى چهارگانه» يك بار بيشتر واجب نيست، ليكن تكرار و زياد گفتن آن تا آنجا كه «حاج» و يا «معتمر» قدرت دارد، مستحب است; بويژه در تعقيب هر نماز واجب و يا مستحبى و بهنگام بالا رفتن از بلندى و يا پايين آمدن از سرازيرى و نيز در آخر شب، موقع بيدار شدن از خواب، وقت سوار شدن و هنگام زوال خورشيد و همچنين آنگاه كه كاروانى را ملاقات مى كنند و بالأخره در سحرگاهان.3
«تلبيات اربع» در تحقّق احرام آنچنان نقش و دخالت دارد كه اگر «حاج» و يا «معتمر» آن را فراموش كند، بايد به «ميقات» برگردد و گفتن تلبيه را تدارك كند.4
شيخ الطائفه أبى جعفر محمد بن الحسن الطوسى (م460هـ.) در كتاب «النهايه» آورده است: «تلبيه واجب است و ترك آن به هيچ عنوان جايز نيست... و آنچه از تلبيه، حتماً و در شكل فريضه بايد گفته شود; «تلبيه هاى چهارگانه» است، آرى اگر تلبيات ديگرى بر «تلبيات اربع» اضافه كند، داراى فضل و ثواب فراوانى است».5
بنا به نقل ثقة الاسلام كلينى، معاوية بن عمّار تلبيات كامل را از جعفر بن محمد، امام صادق ـ ع ـ به ترتيب ذيل آورده است:
«لبّيك الّلهمَ لبّيك، لبّيك لاشريك لكَ لبّيك، اِنَّ الحَمدَ والنِّعمَةَ وَ لَكَ الْمُلك لاشريك لَك لَبّيك، لبّيك ذَا المَعارِجِ لبّيك، لبَيك داعياً اِلى دارِالسَّلامِ لبّيك لبيك غفّارَ الذّنوبِ لبّيك، لبيك اهلَ التَّلبِيةِ لَبّيكَ، لبّيكَ ذَا الجَلالِ وَالإِكرام لبّيك، لبّيكَ مرهوباً و مرغوباً اِليكَ لبَّيك، لبّيك تُبدئ وَ الْمعادُ اليك لبَّيكَ لبّيك كَشّافَ الكُرَبِ العِظامِ لَبَّيكَ، لبَّيكَ عَبدكَ وَ ابْنُ عبديك لبَّيك، لبّيك يا كريم لبيك».6
سپس امام ـ ع ـ فرمود: تلبيات مزبور را پس از هر نماز واجب و مستحب و بهنگام سير و حركت و ورود به وادى و منزل و ملاقات كاروانها و آنگاه كه از خواب بيدار مى شوى و در سحرگاهان و در حد مقدور، تكرار كن و با صداى بلند لبّيك بگو7 ...، همه انبيا و مرسلين به اين تلبيات، لبيك مى گفتند. وجمله «لبّيك ذا المعارج» را فراوان تكراركن; زيرا رسول خداـ ص ـ به هنگام تلبيه گفتن، اين جمله را زياد مى گفتند. و نخستين شخصيتى كه در تاريخ تلبيه گفت، حضرت ابراهيم ـ ع ـ بود.
آنگاه حضرت خطاب به راوى اين چنين ادامه داد: خداوند شما را به انجام مناسك حج و زيارت بيت الله الحرام دعوت فرمود. پس به دعوت ذات اقدس الهى بوسيله «تلبيه» پاسخ گوييد...8

سومين شرط از شرايط صحت اِحرام، پوشيدن دو جامه است پس از كندن لباسهاى دوخته كه يكى را «ازار = لنگ» و ديگرى را «رداء = عبا» مى نامند.9
محقق حلى در كتاب «شرايع» تحت عنوان «واجبات اِحرام»، سومين واجب از واجبات احرام را «لبس ثوبى الإحرام = پوشيدن دو جامه احرام» دانسته و مى نويسد:
پوشيدن دو جامه مزبور واجب است و آنچه را كه در نماز پوشيدن آن جايز نيست، در احرام هم جايز نمى باشد. حال آيا پوشيدن حرير براى زنها جايز است؟ برخى از فقها فتواى به صحت داده اند; زيرا پوشيدن حرير در نماز براى زنان جايز است.10 ولى بعضى از آنها در احرام نهى نموده اند و اين به احتياط نزديكتر است.11 محرم مى تواند بيش از دو جامه احرام بپوشد و نيز مى تواند آنها را تعويض كند، امّا بهنگام طواف بهتر آن است در همان دو لباسى كه در حال احرام پوشيده است، طواف خانه خدا را بجاى آورد.12
شيخ مفيد در «باب صفة الإحرام» مى نويسد:
«و يلبس ثوبى احرامه يأتزر باحد هما، و يتوشحّ13 بالآخر، او يرتدى به».14
و محرم بايد دو جامه احرام را يكى به عنوان «اِزار» و ديگرى را به عنوان «وشاح» يا
«ردا» بپوشد. جالب توجه اين كه شاگرد برجسته و پرآوازه شيخ مفيد ـ ره ـ ; يعنى شيخ الطائفه ابوجعفر طوسى ـ اعلى الله مقامه ـ عين عبارت استاد خويش را بدون كم و زياد در كتاب «النهايه...» خود آورده است.15
آنگاه شيخ مفيد بهترين و شايسته ترين لباس را جهت احرام، جامه اى مى داند كه از پنبه و يا كتاب سفيد بافته شده باشد.16
و شيخ صدوق بهترين اوقات را براى احرام، موقع ظهر و پس از فراغت از نماز ظهر دانسته و سپس مى نويسد: «سزاوارتر آن است كه احرام پس از نماز واجب انجام پذيرد، ولى در صورت عدم امكان، شش ركعت نماز مستحبى بخواند و سپس محرم گردد. و اگر نتوانست تنها به دو ركعت بسنده كند; بدين ترتيب كه در ركعت اوّل پس از حمد، سوره «قُلْ هُوَالله اَحَد» بخواند، و در ركعت دوّم بعد از خواندن سوره مباركه حمد، سوره «قُلْ يا اَيُّهَا الكافرون» را قرائت كند.17
فقيه عاليمقام مرحوم «شيخ محمد حسن نجفى»، صاحب جواهر، پس از بررسى مجموعه «نصوص و فتاوى» در زمينه پوشيدن لباس احرام، اين چنين استنباط مى كند:
«موقع و محل پوشيدن دو جامه احرام پيش از عقد و تحقق احرام مى باشد، بلكه اين پوشش از جمله مقدماتى است كه بوسيله آن، براى «احرام» آمادگى ايجاد مى گردد.
البته به نحوى كه در حال «قصد و عقد احرام» پوشيدن دو جامه احرام حاصل شده باشد. و در كلمات فقها نيز اين مطلب مفهوم است كه معمولاً مى گويند:
«اذا اراد الإحرام وجب عليه نزع ثيابه و لبس ثوبى الإحرام...»18
«آنگاه كه «حاجى» يا «معتمر» قصد و اراده احرام نمود، واجب است لباس (معمولى و دوخته) خويش را بيرون آورده و دو جامه احرام بپوشد...»19
وى در ادامه تحقيق دقيق فوق مى نويسد:
«... در حال احرام بقاء و استدامه پوشش لباس احرام واجب نيست; زيرا همانطور كه صاحب مدارك بر اساس قطع فتوا داده است: همان صدق امتثال امر به طبيعت بر تن كردن دو جامه احرام، كافى است...»20
از آنچه كه از خامه توانا و محققانه اين فقيه سترگ برمى آيد:
پوشيدن دو جامه احرام از مقدمات و زمينه هاى «احرام» بشمار مى آيد و در ماهيّت تحقق آن هيچگونه دخالتى ندارد; و به عبارت ديگر، بر تن كردن لباس احرام از جمله چيزهايى است كه تهيّؤ و آمادگى را جهت داخل شدن «حاجى معتمر» در محدوده احرام
شرعى (كه به مجرد آن اوامر و منهياتى متوجه وى مى گردد)، ايجاد مى نمايد.
و به گمان ما استنباط «صاحب جواهر» همان است كه فقيه عظيم الشأن و نام آور معاصر، حضرت امام خمينى ـ ره ـ بدان توجهى ظريف و پژوهشگرانه نموده اند.
مغفورٌ له در نخستين مسأله از مسايل 27گانه سوّمين واجب از واجبات احرام21 مى نويسند:
در ميان آرا، رأى نيرومند و متين اين است كه: پوشيدن دو جامه احرام، در تحقق احرام شرط نيست، بلكه خود واجبى است تعبدى (و مستقل)...»22
و به دنبال همين مسأله مى گويند: «كيفيت خاصى در بر تن كردن دو جامه احرام اعتبار ندارد. و احتياط آن است آنها به طريق معمول و مألوف پوشيده شوند...»23
آنگاه در طى مسايل همين باب، به سه نكته مهم ذيل عنايت مى كنند:
1 ـ براى زنان پوشيدن دو جامه احرام واجب نيست، بلكه براى آنها جايز است كه در همان لباسهاى دوخته خود، مُحرم گردند.
2 ـ اگر از روى علم و عمد بهنگام اراده احرام، لباس دوخته بپوشد و يا دو جامه اِحرام را به تن نكند، نافرمانى و معصيت پروردگار را كرده، لكن اِحرام وى بطور صحيح تحقق يافته است. و اگر در اين زمينه در واقع معذور بوده، گناهى هم مرتكب نشده است.
3 ـ در احرام، طهارت از «حدث اصغر» و «حدث اكبر» شرط نيست.
بنابر اين انسان مى تواند در حال جنابت، حيض و نفاس، محرم شود.24
فضل، آداب و اسرار تشريع احرام و تلبيه در روايات:
1 ـ رسول اكرم ـ ص ـ فرمود:
«كسى كه در احرام خويش بر اساس ايمان و حضور قلب هفتاد مرتبه لبيك بگويد، من خداوند را گواه مى گيرم كه هزاران هزار فرشته براى او براتِ از آتش و برات از نفاق را به ارمغان آورند».25
2 ـ رسول گرامى اسلام فرمود:
«خداوند تبارك و تعالى از هر چيز چهار تا برگزيد: از ملائكه; جبرائيل، ميكائيل، اسرافيل و ملك الموت (عزرائيل) ـ عليهم السلام ـ را اختيار فرمود. و از انبياء 4 نفر
را: ابراهيم ـ ع ـ ، و داود ـ ع ـ ، و موسى ـ ع ـ و من ـ ص ـ و از بيوتات 4 خانه را برگزيد».
پس اين آيه شريفه را قرائت فرمود:
«اِنَّ اللهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً و آلَ اِبراهيم وَآلَ عِمرانَ على العَالَمين».26
و برگزيد از شهرها چهار شهر را، خداوند مى فرمايد:
«وَالتّينَ و الزَّيْتُون، وَ طُورِ سِينينَ، و هذا البلد الأمين».27
مراد از «تين» در آيه شريفه فوق، شهر مدينه است و «زيتون»، بيت المقدس، و «طور سينين»، كوفه و «هذا البلد الأمين»، مكّه. و از زنها 4 نفر را اختيار فرمود: مريم، آسيه، خديجه و فاطمه ـ عليهن السلام ـ و از «حـج» 4 چيز را برگزيد: «الثَج، العَج، الاحرام و الطواف». اما «ثجّ» عبارت از نحر و قربانى است و «عـجّ» يعنى ضجّه و فرياد مردم به تلبيه. و از ماههاى سال، 4 ماه را اختيار كرد:
«رجب، شوال، ذوالقعده و ذوالحجّه». و برگزيد از روزها، 4 روز را: روز جمعه، روز ترويه28، و روز نحر (عيد قربان).29
3 ـ امام اميرالمؤمنين على ـ ع ـ فرمود:
«كسى نيست كه «تلبيه» بگويد، مگر اينكه آنچه كه در طرف راست و چپ او قرار دارند، تا آخرين مقطع و نقطه خاك، (هم آواى او) تلبيه بگويند، و دو ملك خطاب به وى مى گويند: بشارت باد تو را اى بنده خدا و پروردگار بنده اى را بشارت نمى دهد مگر به بهشت».30
4 ـ از امام صادق ـ ع ـ سؤال شد: «آيا رسول خدا ـ ص ـ در شب محرِم مى شدند و يا در روز؟ حضرت پاسخ فرمود: در روز; حلبى مى گويد: پرسيدم: در چه ساعتى؟ پاسخ فرمود: در وقت نماز ظهر. باز سؤال كردم: رأى شما درباره احرام ما چيست؟ (يعنى در روز يا شب و در چه ساعتى محرم گرديم؟) حضرت جواب داد: براى شما فرقى ندارد...»31
5 ـ از امام صادق ـ ع ـ سؤال شد: آيا براى كسى كه جهت «عمره تمتع» محرم شده است، آشكار ساختن «تلبيه» جايز است؟ امام پاسخ فرمود: آرى; زيرا رسول اكرم ـ ص ـ پس از احرام تلبيه را (آشكارا) مى گفت، بدينجهت كه مردم چگونگى تلبيه را نمى دانستند و آن حضرت دوست داشت تا كيفيت تلبيه را به ايشان بياموزد.32
6 ـ از امام على بن موسى الرضا ـ ع ـ منقول است:
«براى اين «احرام» بر مردم واجب شده است تا پيش از دخول در حرم خدا خشوع
يابند، و براى اين كه از اشغال به امور دنيا و زينت ها و لذّتهاى آن بازايستند; علاوه بر اين، در احرام تعظيم خداوند و بزرگداشت خانه او و ذلّت نفس انسانى است، آنگاه كه اراده كرده است به سوى خداى تعالى گام بردارد».33
ادامه دارد